Consulta Pública • Contingencia Atmosférica 2025

Si nokibó'ra raíchali mochiá kitka ta la sebli coriara alué bemolity k're pamí rewagáchi chucugame, jena Chihuahuachi. Alué Consulta Públicachi.
Nápu alué nátaly chapirúgame yéemi raíchasa alué Consulta Pública anilíme nóchali námpu ruí emí, tabilé tabry nóchali olálime gallena’ra bijí napuriga olámala alué e’wélila.

¿Chiri jú bilé Consulta Pública?
Bilé nóchali raíchaga olalíme k’ra ampu mochíi Ralómali jéna ye gawichí estadochi aniliame, omáka napaíka raíchovo’ra churiga náta e’mika, aligue rupóo´ra churigariga lá niml’repa ampuriga lá gatiavó bilé tábri nealésuga’ka, tá ikirulia’ka aboypí o’lá nampu wekábeka Ralómali möchíi-problematicas sociales olága ani’ba.
(Art. 67 de la Ley de Participación Ciudadana del Estado de Chihuahua).¿Ichiká nokimela yé raíchali a’quea?
Bilé Consulta Públika’ka pé jéna yé estadochi nirúgame o’maka nokimé’ra 67 municipiochi mochígame kuchí kuchi´ka 6 bamiga má noquime´ra
Rukebora emi má ewéli ralómali.
¿Pa la k’ra bilé nátaly oliwá napurigá tá chity gaenámala e´ka?
Si nokivó’ra Consultachi raícha
¿Chiri k’ra e’káa, má ta seblí ochéro’re suwábaga rojá, gasala, má ta sebly raqué goáme, aló olága aní Contaminación Ambiental?
Nampu aní alué Ley General de Equilibrio Ecológico aligue tibuliame alue é’kalí, suába tábri gawichi p’regame (rigá animera LGEEPA) alué contaminación’ka k’ra “niruga’ra tabrí chiti o’láme e’ká, rigá ká tá lá sebli k´raba”
A’liko, chaykia’ra bilé e’ká, bawí, e’wé, suaba a’jágame, gasalá-rojá, tá sebli nime’re e´ká.
¿Chiri k’ra atmósfera raíchali?
Yé atmósfera aniliame’ka bilé napurigá e´ká k’ra suwábaga gawíchí nirúgame. Pé ampurigá e’ka pé bawégame k’ra tá machígame 640 kilómetros sí machigá’ra minána s’ka má la umero’ra bilé tabri o’cherua.
Yé e´ká k alá pe sebly r’atágame o’lá’ra jéna Gawichí, napurigá tá wé rulágame o wé rátabamala gawí, alariga’ka la tá che’aniliga o’chero’me ra alué tao’kabe tabri jena nirugame, yerti ekalí ka napuriga bilé lentes chócame k’ra, tabilé arreme napuriga chebilé chity rayenali baqumelás jéka gawichí alué radiación ultra violeta olága aní.
¿Chiri k´ra alué contaminación nampu chíti newa alué e’ká o atmósfera anilí?
Adonina Tardón, bilé ralómali jú, wé bnégame, walúla nuláme nampu yoáme nóchame jú, walú escuelachi Universidad Oviedo aniá´ra, yé contaminación atmósferica, “chiti e’ka” k’ra tabilé sirve jú jiwilia abchigo gases tigame’kra.
Pé o’ká raíchaga ka, e’ka ka tá sirve k’ra, má wé tabbri chiti chukea’ra.
¿ Chiri k’ra la suety e’ka?
Nampu aní alué NORMA jéna Mexico nirúgame NOM-172-SEMARNAT-2019, la sueti nisa e’ká, rigá machivó enégá tá ché jaré contaminantes moísa e’kalichi.
Nampu aní alué NORMA jéna Mexico nirúgame NOM-172-SEMARNAT-2019
Alué Sistema Nacional raíchali nijjime pa’la Suewty ka E’ká (SINAICA) aña’ra, e’ka la biwíga nisa ka, rigá machibó’ra:
¿Churigá tétavo chuéna la ka e’ka?
Ampurigá aní Gobierno yé Estadochi, Chihuahua ká inigara bilé tábri napuriga la sebly negá mochimala chuena lá ka e’ka, wamí che jarena cachi pé jena si nirugame gawichi (sitio web)
Má jipúlka niruga’ra estaciones wé la sapuka ruíme churiga e’kaa ( bilé ilígara estación Sur, bile Centro jéna Chihuahua) alígue abchigo Cuauhtémoc (estación nokame k’ra Cuauhtémoc ka)
Pé o’ká raíchaga ka, e’ka ka tá sirve k’ra, má wé tabbri chiti chukea’ra.
¿Chiry k’ra alué PM10 aligue PM2.5?
Las PM pé osilí inglés chi raíchalime k’ra aligue pe rewala k’ra aló e’kachí nirugame tábri.
Jaré kuchíi tábri ampurigá bemolí, ripúga, napisó chócame, la weli k’ra aligue wé chókame napuriga la ayó e’nevo. Ché jaré ka wé kuchí k’ra pé bilé microscopiachi’te umerovo’ra etéa.
Ché jaré engá ka ampu chuychulú jú alué PM (tabri alierte) anigá ka bilé gupá ralólomali amulí bilé diámetro tétali iniga’ra 70 micrómetros, aliko 7 aminá avé walú k’ra napú jú alué PM10 aligue 30 wabé walú k’ra ampurigá jú alué PM2.5.
¿Chiry ju alué contingencia ambiental aniliame?
Naly LGEEPA, ka ania’ra “Galavé nátaga mochívo’ra, napú ralómali o ché jaré tábri t´machiwáme , wé chá ikiméla wekáve tabri jena gawichi p’regame ecosistemas aniliame”
Alikó, bilé contaminación nirulmera o tábri chá iquimela ampurigá (wé chariga u’kumela, wé charigá e’kamela ciclón alogá aní, taklí charigá e’kamela, gawí nokimela, o chechigo chejare tabri olimela gawí o e’ka nasawichi. Alarigá nisa ka kuchitiri nayúname’ra, o wekabé tabri pé jami b’tégame gawiraly.
¿ Churigá machigá anivo’ra chaykily e’kali wichimova nirugame?
Pe wéra nimerá aligue wé la sapuka anivóa’ra alakiga sia gawí alué ewelila lá machigá mochime a’lakio yé gawí, naly wé etésa chitiri e’kalichi contaminantes napurigá machiwá’ka anayunámela ralómali aligue suáva gawí.
Rigá anigá, alué waluvela anime’ra pé wé’ra aligue wé sapuka aolimela má lá sebli machisa’ka ma wé chíty gaenásaka e’ká.
¿ Ichí’ka k’ra alué ewélila yerti machigá mochime?
Pé chigorigá nochame’ra e’welila napuriga pé apiepri ralómali lá tibuka noquiwame kame gawí tibua.
Alué fedración ka, aligue suávaga estados, abchigó municipios aligue pechí gawíchi mochirugame nali Ciudad de México olagá ani, abchigo chigoriga tibume’ra gawí ampurigá aní osilí nulame wekábenachi Ley.
Arigá, wélila panika mochígame, jemy mochígame aligue mymi mochígame municipio chi, ampu enegá churiga nóchame ka.
¿ Comiena e’téga machivó’ra, churiga máa alué e’káa jéna Chihuahua nirúgame?
Baquimé’ramu ampu osáa alué gobierno federal, estatal aligue municipal chigo.
¿ Chiri k’ra alúe atmósfera tibuliame?
Napurigá aní LGEEPA atmósfera- e’ká tibukiame rigá nátaga ania’ra:
- La swety nime’ra e’ká suávaga ampu ralómali mochí b’tega ampuyépri gawichi jena México nirúgame, aligue
- Alué tábri nókame chity newa e’ka nali artificiales o pé jámy gawichite mchiname nisa alue contaminación e’ká chiti olame lá enegá mochivo’ra nauprigá ta o’cheramala arigá la ta nayuca mochimela ralómali aligue wekabe tabri jami nirugame.
Ariga ka, la sebly nimelke éka yé gawíchi tá niruga alue chaty olame e’ká contaminante aniliame
Kuchí kuchi humuguí, toí aligue temali chichigo nokimé’ra yémi Consultachi
Mué raíchalila wé natée’ra yé Estado Chihuahua, aloquere ruquenalyru’ramu:
¿ La k’ra bile raíchali olália churigá tibupuli’ka ampuriga la biwígame nimala e´ka jena yé Estado Chihuahua nirúgame’
‘Ayápi náriliwami
¿Chonigá olalí yé Consulta Pública?
Churugà newalime ju bilé consulta pública , bilé ralómali simera o'ïna ye nàtali promovente aniliamr no Yoli raíchaga ka, bilé apely newagà o wkabé'ka ralómali noquimela taa, rigâ nisa ka abchigo osaga ninine'ra alueka petición ciudadana ju, la nataga aquevó chuaniganiga nokà suavaga bilena gawichí p'regame bilé tabri machinalisa ka, jipuka ye consultachi ka akenàliruea chuaniania yolí Jena ye estadochi mochigame, churigá n'nata naly ewélila chochalila , bilé tabri ta sebly niriga ra jena yeka e'kà j'ai, ma ta biwiga iligara we contaminación chaty e'kelirura, takly chà rigà mochíga'ra ralómali , rigâ sisisaka nayuka suivabuli ka, chihiriga weka tabri a'jagame abchigo mujemera wekanàgana comunidadchi p'regame.
JÉNA’KA U’CHÚY AMPU MA’CHÍNELI YÉ TAOKABÉ ANÍ (RAÍCHALI OSIRÚGAME)
- Programa de Gestión para mejorar la calidad del aire en el estado de Chihuahua.
- Ley General del Equilibrio Ecológico y la Protección al Ambiente.
- Ley General del Equilibrio Ecológico y la protección al Ambiente del Estado de Chihuahua.
- Reglamento de la Ley de Equilibrio Ecológico y Protección al Ambiente del Estado de Chihuahua.
- NORMA Oficial Mexicana NOM-172-SEMARNAT-2023, Lineamientos para la obtención y comunicación del índice de calidad del aire y riesgos a la salud.
- NORMA Oficial Mexicana NOM-025-SSA1-2014, Salud ambiental. Valores límite permisibles para la concentración de partículas suspendidas PM10 y PM2.5 en el aire ambiente y criterios para su evaluación.
- NORMA Oficial Mexicana NOM-020-SSA1-2014, Salud ambiental. Valor límite permisible para la concentración de ozono (O3) en el aire ambiente y criterios para su evaluación.